वामपन्थीहरूको पाखण्ड : क्रान्तिको नाममा पितृसत्ता

सुनिल बाबु पन्त

मानव सभ्यताको प्रारम्भिक इतिहास केलाउने हो भने, पितृसत्ताले कसरी आफूलाई स्थापित गर्‍यो भन्ने कुरा बुझ्नैपर्छ। त्यसको सूत्र एकदमै सरल छ-घोषणा, विजय, कब्जा, नियन्त्रण।

पहिले पुरुषहरूले भूभागलाई “आफ्नो” भनेर घोषणा गरे। जङ्गल, नदी, पहाड—जुन कुनै जीवको निजी सम्पत्ति थिएन—पुरुष शक्ति र हिंसाको आधारमा सीमामा परिणत भयो। त्यसपछि यही भूभागको सुरक्षा गर्ने नाममा राज्य जन्मियो, र राज्यलाई जोगाउने नाममा सेना।

तर सेनाले कसबाट जोगाइरहेको थियो? बाह्य शत्रुबाट? कि महिलाबाट, कमजोर वर्गबाट, दासबाट, दलितबाट, लैङ्गिक र यौनिक अल्पसङ्ख्यकबाट?
सेना, सिंहासन, भूमि, धर्म, राजनीति—यी सबै पितृसत्ताका यन्त्र हुन्, जसले प्रकृति, महिला, शरीर, श्रम, र विविधतामाथि नियन्त्रण स्थापना गरे।

जमिनको स्वामित्व पुरुषको हातमा गयो, श्रमको स्वामित्व शासक वर्गमा गयो, महिलाको शरीर र प्रजनन क्षमताको स्वामित्व परिवार, धर्म र राज्यको हातमा गयो। यस्तो संरचनाले पितृसत्तालाई “सामान्य”, “भगवानीकृत”, “पवित्र” बनाएर टिकाइराख्यो।

अब धर्मका नाममा, राष्ट्रका नाममा, जातका नाममा, परम्पराका नाममा—केही पुरुषहरूले सम्पूर्ण मानवता माथि शासन गर्ने अधिकार आफूलाई दाबी गरे। यही नै पितृसत्ताको जग हो।

A. धर्म : मुक्तिको होइन, नियन्त्रणको परियोजना
अब सत्य बोलौँ—धर्मले कहिल्यै पनि महिलालाई, दलितलाई, दासलाई, लैङ्गिक र यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायलाई, वा अश्वेत तथा आदिवासी समुदायलाई मुक्त गरेको छैन।

धर्महरू राजनीतिक परियोजना हुन्, जसलाई “सत्य”, “नैतिकता”, “पवित्रता” को सुन्दर कपडाले ढाकिएको छ।

यसको नियम, आचारसंहिता र त्यो कुनै “दैवी आदेश” भन्ने कुराले सधैँ एउटै सन्देश दिन्छ—महिला पुरुषभन्दा हीन छन्, उनीहरूको शरीर, यौन, श्रम र अस्तित्व पुरुषको स्वामित्वमा पर्छ।

हिन्दू धर्म: मनुस्मृतिले महिलालाई पुरुषको पूर्ण नियन्त्रणमा राख्छ। महिलालाई अशुद्ध, पापी र कम बुद्धि भएकी भनिन्छ।
इस्लाम: कुरान र हदीसका धेरै व्याख्याले महिलालाई पुरुषको “अधीनस्थ” बनाउँछन् (वारिसियत, साक्षी, बहुविवाह, परिधानमा महिलालाई आधा दर्जा)।
इसाई धर्म: बाइबलमा “पुरुष महिलाको मुखिया हो” भनिन्छ। चर्चहरूको संरचना (पोप, बिशप, पास्टर) पुरुष-प्रधान।
बौद्ध धर्म: बुद्धले महिलालाई सुरुमा संन्यास दिन मानेनन्, पछि कडा नियमसहित मात्र अनुमति। विनयमा भिक्षुणीहरू भिक्षुहरूको अधीनस्थ।
अन्य सबै धर्म: यौनिक र लैङ्गिक विविधतालाई पाप, अशुद्ध वा भ्रामक भनिन्छ। महिलालाई पारिवारिक भूमिकामा सीमित गरिन्छ।
यो संयोग होइन, संरचना हो। धर्मलाई विश्वभर हेर्नुस्—सबै धर्मले महिलालाई दोस्रो दर्जामा राख्छ।

B. उदारवादी ढोंग : “छान्ने स्वतन्त्रता” को झुटो कथा
उदारवादीहरू भन्छन्—“महिलाको आफ्नो निर्णय, उनी चाहेर बुर्का लगाउन पाउँछिन्।” तर प्रश्न के हो? त्यो निर्णय कसरी बन्यो?

यही “छान्ने स्वतन्त्रता” को झुटो आवरण भित्र, पितृसत्ताले महिलालाई नियन्त्रित विकल्पहरूको जालमा फसाउँछ। जब कुनै महिला आफ्नो पतिको दीर्घायुको लागि व्रत (fasting) बस्ने “स्वतन्त्रता” छान्छिन्, वा सामाजिक दबाब र आर्थिक आवश्यकताका कारण यौनकर्मी (sex worker) बन्ने “स्वतन्त्रता” छान्छिन्, तब हामीले प्रश्न सोध्नुपर्छ: यी विकल्पहरू कसले तयार पारे? के पुरुषका लागि पनि यस्तै धार्मिक वा आर्थिक अनिवार्यताबारे “स्वतन्त्रता” छान्नुपर्ने अवस्था छ?

जब समाजले महिलालाई परम्पराको नाममा दोस्रो दर्जाको व्यवहारलाई “गौरव” को रूपमा स्वीकार गर्न बाध्य बनाउँछ, त्यसलाई “स्वतन्त्रता” भन्न मिल्दैन। उदाहरणका लागि, जब कुनै महिलालाई पतिको लागि व्रत बस्ने वा छोरालाई प्राथमिकता दिने “स्वतन्त्रता” दिइन्छ, त्यो वास्तवमा पितृसत्ताको आफ्नो भूमिका कायम राख्ने चतुर तरिका मात्र हो।

यदि सानैदेखि समाजले भन्यो—
“तिम्रो अनुहार पाप हो,”
“तिम्रो महिनावारी (menstruation) पाप हो,”
“तिम्रो शरीर पाप हो,”
“भगवान् रिसाउँछन्,”
“छोटो लुगा: पुरुष उत्तेजित हुन्छ”—
त्यो “छानिएको विकल्प” होइन, त्यो सामाजिक प्रोग्रामिङ हो।
अनि किन पुरुष बुर्का लगाउँदैनन्?
यदि यो “गौरव” हो भने—पुरुषले किन गर्दैन?
यदि यो “परम्परा” हो भने—पुरुषलाई किन अनिवार्य छैन?
उत्तर सरल छ—धर्मले ‘पुरुष शरीर र आत्मा’का लागि नियम लेख्दैन, महिलाका लागि लेख्छ।
युरोपले बुर्का प्रतिबन्ध गर्छ, मध्यपूर्वले अनिवार्य गर्छ। दुवैले महिलाको शरीरमाथि निर्णय गर्छन्।
बिकिनी वा बुर्का—दुवै झुटा विकल्प हुन्, जब महिलाका लागि मात्र लागू हुन्छ र पुरुषहरू यसबाट मुक्त छन् भने।

C. वामपन्थीहरूको पाखण्ड : क्रान्तिको नाममा पितृसत्ता
मार्क्सवादी, माओवादी, समाजवादी—धर्मविरोधीहरू पनि अन्ततः धर्मजस्तै संरचना बनाउँछन्। क्युबा, उत्तर कोरिया, भेनेजुएला—सबैतिर पाइन्छन्:

“सर्वोच्च पिता”
“महान् नेता”
“जनताको बुवा”
एकैछिन विचार गरूँ त, यो त पुरानै धर्मको पुनरावृत्ति हो!
र सेना? मार्क्सवादी सेना पनि पितृसत्ताको संरचना नै हो—अनुशासन, नियन्त्रण, हिंसा, आज्ञा, मृत्युपर्यन्त वफादारी। यी सबै पुरुष-केन्द्रित मूल्य हुन्।
युद्धहरू पुरुषले स्वतन्त्रताको लागि लड्दैनन्। युद्धहरू पुरुषहरूले सत्ताको लागि लड्छन्।

D. समाजका “सबैभन्दा आधुनिक” महिलाहरू पनि किन पितृसत्ताको खेल खेल्छन्?
सेना भर्ना हुने महिला, पुरुषका लागि डिजाइन भएका खेल खेल्ने महिला, पुरुषजस्तै हिंस्रक बन्ने महिला—उनीहरू स्वतन्त्र छैनन्।
कि उनीहरू पितृसत्तालाई नै प्रतिस्पर्धा गरेर “हेर, म पनि तिमीजस्तै हुन सक्छु” भन्दै पुरुषको मानकलाई स्वीकार गर्दैछन्।
जब महिला सेना प्रवेश गर्छिन्—
उनी “समानता” प्राप्त गर्दिनन्, बरु उनी पितृसत्ताले बनाएको हिंसाको मेसिनमा आफैलाई अनुकूल बनाउँदैछिन्।
जब महिला पुरुषको परिभाषामा बलियो हुन खोज्छिन्, त्यो स्वतन्त्रता होइन, बरु पुरुष-परिभाषित शक्ति नै “सही” शक्ति हो भन्ने कुरा उनीहरूले स्वीकार गरिदिएको हो।
यो गहिरो प्रश्न हो। र यो पितृसत्ताको अत्यन्त चतुर खेल हो।

E. नेपालको स्मृति : पितृसत्ता प्राकृतिक होइन, आयातित हो
नेपालमा पितृसत्ता मूल संस्कृतिमा केन्द्र थिएन।
हाम्रो पहिचानमा आजीमा परम्परा थियो—जसले आमा, हजुरआमा, पृथ्वी, समुदाय, पोषण, र आध्यात्मिक शक्ति महिलाको रूपमै देख्थ्यो।
हाम्रा पूर्वजहरूले छ प्रकारका लिङ्ग (six genders) मान्थे—लैङ्गिक विविधता हाम्रो समाजको मूल शक्ति थियो।
मन्दिरका कामुक मूर्तिहरू, कामदेव र रतीका रूप, यक्ष–यक्षिणी, ख्या: (स्थानीय देवता वा यक्षको एक रूप)—सबैले यौनिकता लाई खराबी होइन, जीवनको चक्रका रूपमा उत्सव (celebrate) गर्थे।
तर धर्म, बाहरी सत्ता, उपनिवेशी सोच, अनि आधुनिक राष्ट्र-राज्य—यी सबैले पितृसत्ता आयात गरे।

F. पितृसत्ता नै सबैभन्दा ठूलो कारागार
धर्म, विचारधारा, उदारवाद, राष्ट्रवाद—यी सबै पितृसत्ताका रूप हुन्। नाम फरक, तर संरचना एउटै। यदि स्वतन्त्रता वास्तवमै चाहिन्छ भने— हामीले बुर्का वा बिकिनीको बहस होइन, धर्म वा नास्तिकताको बहस होइन, सेना वा नागरिकताको बहस होइन— स्वयं पितृसत्ताको संरचना ध्वस्त गर्नुपर्छ।

जबसम्म महिलाले बोकेको धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक सम्पूर्ण बोझ पुरुषहरू बराबरी रूपमा बोक्दैनन्, जबसम्म निर्णयहरू बराबरी छैनन्, जबसम्म विविधतालाई प्राकृतिक अधिकार मानिन्न— त्यतिबेला सम्म स्वतन्त्रता केवल कल्पना हुनेछ, अधिकार केवल कागजमा सीमित हुनेछ।

नेपालको आजीमा र छ-लैङ्गिक परम्परा हामीलाई सम्झाउँछ—पितृसत्ता अपरिहार्य होइन। यो केवल एक ऐतिहासिक दुर्घटना हो।
अब यसलाई अन्त्य गर्ने बेला आएको छ।

(लेखक सुनिल बाबु पन्त एसियाकै पहिलो समलिङ्गी सांसद एवं मायाको पहिचान नेपालका कार्यकारी निर्देशक हुन्।)